Madde Kullanimi Ile Ilgili Bozukluklar

MADDE KULLANIMI İLE İLİŞKİLİ BOZUKLUKLAR

Yard Doç Dr Özcan Uzun

I. GİRİŞ

Madde kelimesi tıbbi endikasyonu dışında kullanılan ilaçları ve bir çok kimyasal maddeyi tanımlamak için kullanılmaktadır. Sigara, alkol, esrar, kokain, kafein, opioidler, halüsinojenler (LSD, esctasy),  inhalanlar (benzen, toluen), sedatif hipnotikler ve diğer bir çok psikoaktif maddeler bu isim altında yer almaktadır. Maddeler  zihinsel ve  davranışsal aktiviteleri etkileyerek nöropsikiyatrik belirtilere, böylece psikiyatrik bozukluklara neden olmaktadırlar.

II. TANIMLAR  

Yoksunluk: Fazla ve uzun süreli kullanılan bir maddenin sonlandırılması veya azaltılması sonucu gelişir. Maddeye özgü ruhsal veya fiziksel belirtilerin ortaya çıkması ve rahatsızlık veren bu durumdan kurtulmak için madde alma gereksiniminin duyulması ile belirli bir durumudur.

Tolerans: İstenen etkiyi sağlamak için daha çok maddeye gereksinim  duyma ya da aynı miktar maddenin devamlı kullanımı ile etkisinde azalma görülmesidir.

Kötüye kullanım: Yineleyen sorunlar ve istenmeyen sonuçlara karşın uygunsuz, tekrarlayıcı  madde kullanma biçimidir.

Bağımlılık: Kullanan kişide bilişsel, davranışsal, fiziksel sorunlara yol açmasına ve sosyal uyumu bozmasına rağmen madde alma davranışının kontrol edilememesi ile belirli bir tablodur. İki tipi vardır:

Fiziksel bağımlılık (Fizyolojik): Tolerans ya da yoksunluk bulguları (veya her ikisinin) olması durumundaki bağımlılığı tanımlar.

Psikolojik bağımlılık (Fizyolojik olmayan): Tolerans ya da yoksunluk bulguları olmaması durumundaki bağımlılığı tanımlar.

Entoksikasyon: Yakın bir geçmişte madde alımına bağlı  gelişen,  geri dönüşlü, maddeye özgü bir sendromdur.  Maddenin merkezi sinir sistemi üzerine direkt  etkisine bağlı ortaya çıkan belirgin uygunsuz  davranışlar, psikolojik değişiklikler vardır.  

III. YAYGINLIK

Türkiye’de madde kullanımının yaygınlığı konusunda yapılmış geniş kapsamlı çalışmalar yoktur. ABD’de nüfusun yaklaşık %37’sinin yaşamlarında bir ya da daha çok kez madde kullandığı, 18 yaşın üzerindeki nüfusun  %16.7’sinin ise madde kullanımı ile ilgili sorunları olduğu bilinmektedir.

Madde kötüye kullanımı ve bağımlılığı ileri yaşlara göre genç yaşlarda, kadınlara göre erkeklerde, çalışanlara göre işsizlerde, yüksek eğitimlilere göre düşük eğitim düzeyinde olanlarda daha yaygın görülmektedir. Ayrıca başka bir ruhsal bozukluğu bulunanlarda; özellikle antisosyal kişilik bozukluğu olanlarda normal populasyona göre daha fazla rapor edilmektedir.

IV. ETYOLOJİ

Psikodinamik faktörler: Madde kullanımı homoseksüel impulslara karşı bir savunma veya oral regresyonun göstergesi olarak görülmüştür. Günümüzde ise depresyonun ve bozuk ego fonksiyonlarının bir yansıması olarak kabul edilmektedir.

Genetik: Evlatlıklar, kardeşler  ve ikizler ile yapılan çalışmalarda, özellikle alkol kullanım bozukluğunun, genetik bir bileşeni olduğu şeklinde ip uçları elde edilmiştir.

Reseptör ve reseptör sistemleri: Bu hipoteze göre, bir maddenin uzun süreli kullanımı, hemoestazın devamını sağlamak için bu maddeyi gerektirecek şekilde, beyindeki reseptör  sistemlerini değiştirmekte ve tolerans gelişimine neden olmaktadır. Bu yolla bağımlılık oluşmaktadır.

Yolaklar ve nörotransmitterler: Madde kullanımı olasılıkla nörotransmitterler  aracılığıyla ödül duyumuna (sensation of reward) neden olur. Madde kullanım bozukluğunda olaya karışan nörotransmitterler opioid, katekolamin ve GABA sistemleridir.

V. MADDE KULLANIMI İLE İLİŞKİLİ BOZUKLUKLAR

I.Madde kullanım bozuklukları

Madde bağımlılığı

Madde kötüye kullanımı

II. Madde kullanımının yol açtığı bozukluklar

Madde entoksikasyonu

Madde kullanımının yol açtığı deliryum

Madde kullanımının yol açtığı kalıcı demans

Madde kullanımının yol açtığı kalıcı amnestik bozukluk 

Madde kullanımının yol açtığı psikotik bozukluk

Madde kullanımının yol açtığı duygudurum bozukluğu

Madde kullanımının yol açtığı anksiyete bozukluğu

Madde kullanımının yol açtığı cinsel işlev bozukluğu

Madde kullanımının yol açtığı uyku bozukluğu

V. I. Madde Bağımlılığı Tanı Ölçütleri (DSM IV)

(12 aylık bir dönem içinde ortaya çıkan aşağıdaki belirtilerden en az üçünün olması ve klinik olarak bozulmaya yol açması) 

Tolerans

Yoksunluk

Amaçlanandan daha çok veya uzun süre madde kullanma

Başarısız bırakma/ azaltma çabaları

Madde bulmak, kullanmak, etkilerinden kurtulmak için çok zaman harcama

Toplumsal, mesleki, sosyal eylemlerde azalma

Psikolojik ve fiziksel sorunlara rağmen madde kullanma

V. II. Madde Kötüye Kullanımı Tanı Ölçütleri (DSM IV)

(12 aylık bir dönem içinde ortaya çıkan aşağıdaki belirtilerden en az birinin olması ve klinik olarak bozulmaya yol açan madde kullanımı)

            Sorumlulukları alamama ile sonuçlanan yineleyici madde kullanımı

            Fiziksel tehlikeli durumlarda yineleyici madde kullanımı

            Madde kullanımı ile ilişkili yineleyici yasal sorunlar

Madde kullanımı ile ilişkili yineleyici toplumsal ya da kişiler arası sorunlar
(Bu belirtiler bağımlılığın ölçütlerini karşılamamalı)

VI. TEDAVİ

Tedavi yaklaşımları maddelere, madde kullanım modellerine, psikososyal destek sistemlerine ve hastaların kişisel özelliklerine göre değişir. Tedavide iki temel hedef vardır. İlk hedef maddeden sakınmadır. İkinci hedef ise hastanın fiziksel, psikiyatrik ve psikososyal iyilik halinin sağlanmasıdır. Tedavide hem psikoterapi hem de  farmakoterapiden yararlanılır. Başlangıçtaki detoksifikasyon döneminden sonra uzun süreli bir rehabilitasyon dönemine ihtiyaç vardır. Tedavi boyunca bireysel, aile ve grup terapileri yararlı olabilir.

VII. BAŞLICA MADDELER VE GENEL ÖZELLİKLERİ

VII. I. Psikolojik bağımlılık yapan; fizyolojik bağımlılık yapmayan maddeler

Esrar

Kannabis, marihuana, haşhiş olarak da bilinir. Başlıca etken maddesi ∆-9-tetrahydrocannabinol (THC)’dur. Genelde sigara şeklinde kullanılır.

İntoksikasyon: Öfori, disfori, anksiyete,i şüphecilik, zaman algısında bozulma, yargılama bozukluğu  izlenir. Ayrıca gözde kanlanma, ağız kuruluğu, taşikardi, hipoterni gibi fiziksel bulgular olabilir.

Halüsinojenler

LSD (Lysergic acid diethylamide), psilocybin, mescaline, harmine ve türetilmiş amfetaminler (MDMA, MDEA, MMDA....) bu gruptandır. Yenerek, emilerek veya sigara şeklinde kullanılırlar. Sempatomimetik olarak etki gösterir ve hipertansiyon, taşikardi, pupilla genişlemesine neden olurlar. Ruhsal olarak algı bozukluklarına neden olurlar.

İntoksikasyon: Tetikte olma ve uyumsuz davranış değişiklikleri gözlenir. Algı bozuklukları, paranoid düşünce, depersonalizasyon görülebilir. Fiziksel bulgu olarak pupilla genişlemesi, hipertansiyon, terleme, tremor izlenir. Panik reaksiyonları (bad trip) sıktır. Tedavide destekleyici yaklaşım gerekir. Semptomatik olarak benzodiazepin veya antipsikotikler kullanılabilir.

 

Ürününüzü ve Web Sitenizi Tanıtmak mı İstiyorsunuz? Hemen Yandaki Butona Tıklayıp sizde Google Reklamlarıyla Tanışın

 

İnhalanlar

Yapıştırıcılar, benzen, toluen, tiner, vernik,aerosoller bu gruptandır. İntoksikasyonda öfori, anlaşılmaz konuşma, ataksi, halüsinasyonlar, diğer psikotik belirtiler, nefeste koku, taşikardi ortaya çıkar. Uzun süre kullanımı sonucunda ventriküler fibrilasyon, beyin, karaciğer ve  böbrek hasarı oluşabilir.

VII. II. Fizyolojik bağımlılık yapan maddeler

Alkol

Kokain

Kok, blow, cane, freebase olarak bilinir.  İnhalasyon yoluyla, sigara veya enjeksiyon tarzında kullanılabilir.

İntoksikasyon: Huzursuzluk, ajitasyon, aşırı konuşkanlık, paranoid düşünce, saldırganlık olabilir. Fiziksel belirti olarak taşikardi, hipertansiyon, pupilla dilatasyonu olabilir. Kokain kardiyak komplikasyonlar ve deliryumla ani ölüme neden olabilir. Tedavi semptomatiktir. Tespit etme, benzodiazepin, antipsikotikler, beta blokerler uygulanabilir.

Yoksunluk: Kokain açlığı belirgindir. Yorgunluk, suçluluk, anksiyete, depresyon görülebilir ve birkaç günde pik yapar.

Opioidler

Opium, morfin, diasetil morfin (eroin, smack, horse), metadon, kodein, oxycodone (percadon, percocet), meperidin, pentozasin vs. türevleri vardır. Droga bağlı olarak sigara gibi oral, İV. ve SC. veya nazal kullanım yolları vardır.

İntoksikasyon: MSS depresyonu, solunum depresyonu, bulantı, kusma, anlaşılmaz konuşma, hipotansiyon, bradikardi, pupillerde daralma, öfori, bazen sakinlik görülebilir. Aşırı doz alımında nokta pupiller, solunum ve MSS depresyonu görülür.

Tedavi: Yaşamsal işlevler desteklenir. Opioid antagonisti; naloxane (ülkemizde yok) uygulanır. Tedavi metadonla sürdürülür.

Yoksunluk: Klinik belirtiler gribe benzer. Anksiyete, göz yaşatması, burun akıntısı, esneme, terleme, insomnia, sıcak-soğuk basması, kramp, kas ağrıları, pupilla genişlemesi, tremor, bulantı-kusma izlenir. Tedavide nesnel belirtiler varsa metadon tedavisi uygulanır.

Nikotin

Tütün içilmesi veya çiğnenmesi yoluyla alınır. Nikotin bağımlılığı hızlı gelişir. Tedavisinde tiksindirme tedavisi, nikotin nasal sprey ve sakızları, transdermal nikotin uygulamalarını içerir. Nikotin yoksunluğu, nikotin isteği,  irriabilite, öfke, anksiyete,  yoğunlaşma güçlüğü, bradikardi, iştah artışı ile belirlidir.  Yoksunluk sendromu birkaç hafta sürebilir.

Sedatif, hipnotik, anksiyolitikler

Bu grupta benzodiazepinler, barbitüratlar, benzer etkili (meprobamat, metakualon, glutethimide, kloral hidrat gibi ilaçlar vardır. Temel özellikleri aşırı dozda MSS ve solunum depresyonu yapmalarıdır. Genellikle bağımlılık birkaç ay hergün ilaç alımından sonra gelişir.

Yoksunluk: Yaşamı tehdit edebilir. Bütün sedatif hipnotik, anksiyolitikler birbiri ve alkolle çapraz toleransa sahiptir.

Uyarıcılar

Bu grupta amfetamin (amfetamin, dekstroamfetamin, metamfetamin=ice, metifenidat, pemolin) ve amfetamin benzeri (efedrin, fenilpropanolamin, khat, metcathinone=crank) maddeler vardır.

Bazı Maddelerin Yol Açtığı Bozukluklar

	Bağımlılık	Kötüyekullanım	Entoksikasyon	Yoksunluk
Alkol	+*	+	+	+
Amfetamin	+	+	+	+
Kafein	-	-	+	-
Esrar	+	+	+	-
Kokain	+	+	+	+
Halüsinojenler	+	+	+	-
İnhalanlar	+	+	+	-
Nikotin	+	-	-	+
Opioidler	+	+	+	+
Sedatif/Hipnotikler	+	+	+	+

*DSM IV’de tanımlanan bozukluklar

     Kaynaklar:

1)       E. Köroğlu (ed) DSM-IV Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, APA, 1994. Türkçe Çevirisi, ,  Medikomat, 1995.

2)       Kaplan HI, Benjamin JS, Grebb JA (ed) Kaplan and Sadock’s Synopsis of Psychiatry,  7th ed, 1994.