REHBERLİK ve PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PORTALI

Ihlas ve Farkli Kisilikler

   
İhlas ve Farklı Kişilikler
Dr. Selim AYDIN
       
İnsan fıtratı kompleks ve çok boyutlu olmasına rağmen, insanlar arasında gözlenen zihnî, hissî ve davranış temelli farklılıkları açıklamak için kişilik olarak adlandırılan interdisipliner bir bilim dalı geliştirilmiştir. Bu bilim dalı, insan fıtratını ön kabullere dayalı olarak, çeşitli açılardan üçlü, beşli, yedili, dokuzlu, on birli, on altılı temel kategorilerde modellemekte ve incelemektedir. İnsan mizacına ait çoklu modellerden bazıları, insanın mahiyetini; ikili, üçlü veya bunların katları desenlerle anlamaya ve insanların farklılıklarını izah etmeye çalışır. İnsanlar, düşünen hisseden ve aksiyonda bulunan yönlerinden veya akıl (bilme gücü), sevgi (aşk) ve aksiyon (yapma) güçlerinden hangisinin baskın olduğuna bakılarak, maneviyatımızdan beslenen kültür dünyasında, üçlü motifler veya katları halinde gruplanmaktadır. Bu gruplar, literatürde fizik merkezliler (aksiyon velisi olmaya aday tipler), duygu merkezliler (âşık veli olmaya aday tipler) ve zihin merkezliler (arif veli olmaya aday tipler) şeklinde tarif edilir.

İnsanın okuduğu eserlerden istifadesi, onun mevzuya olan ilgisine, birikimlerine, uzmanlık alanına bağlı olarak farklılaştığı gibi, hangi maksatla okuduğuna da bağlıdır. Meselâ elenizdeki dinî ve imanî eserleri, bir fizikçi ve biyolog gözüyle okursanız, o metinlerdeki fizikî ve biyolojik hakikatlerin ne kadar ince ve derin bir şekilde ifade edildiğini görürsünüz. Aynı şekilde konusu insan olan ve insan fıtratının tahlillerini yapan Risale-i Nurları, psikolojik ve sosyolojik birikimler ışığında ve psikolojinin penceresinden bakarak okursanız, o eserlerde çok çarpıcı şekilde insanın mahiyetinin ve iç dünyasının analiz edildiğini anlarsınız. Meselâ, Bediüzzaman 21. Lem'a'da ihlası, insanın mahiyetini ve fıtratını geniş bir şekilde analiz eder. Sözlükte, kalbini safi etmek, samimi sevgi beslemek, içten gelen sevgi ile doğruluk, bağlılık anlamlarına gelen ihlas, dinî terminolojide sırf Allah emretmiş olduğu için ibadet etmek, yapılan ibadet ve işlerde hiçbir karşılık ve menfaati hakiki esas ve gâye etmeyerek, yalnız ve yalnız Allah rızasını esas gâye edinmek, insanlara riyakârlıktan ve gösterişten uzak olmayı ifade eder(1). İhlas, İslâmiyet'te mühim bir esas olup, birçok anlamından en önemlisi; hakperestliği, nefisperestliğe tercih etmek, hakkın hatırının nefsin ve enaniyetin hatırına galip gelmesidir. İhlas Risalesi'nde kendi düşünce mirasımızda çok sık görülen üçlü ve katları şeklinde, meseleler tasnif edilmektedir. Meselâ Bediüzzaman ihlasın kuvvetlerini, tesir ve faydalarını, nurlarını İhlas Risalesi'nin girişinde dokuz boyutta, son kısımda da ihlası kıran sebepleri üç ana başlık altında özetlenmiştir: "Bu dünyada hususen ahirete yönelik hizmetlerde en mühim bir esas ihlastır. En büyük bir kuvvet ihlastır. En makbul bir şefaatçi ihlastır. En metin bir istinat noktası ihlastır. En kısa hakikat yolu ihlastır. En makbul manevi bir dua ihlastır. Maksatlara ulaşmada en kerametli vesile ihlastır. En yüksek bir haslet ihlastır. En safi ubudiyet ihlastır."

İhlasın bu dokuz boyuttaki kuvvetinden ve faydalarından istifade etmek için inananlara ihlası kazandıracak düsturlardan birincisi ve en önemlisinin "Amelinizde rıza-yı İlahi olmalı." prensibi olduğu bildirilir. İhlasın dokuz boyutta özetlenen tesirleri ve faydalarının her biri eşit derecede önemli olmasına rağmen, farklı mizaçlarda yaratılan insanlar için ihlasın dokuz boyutlu kuvveti ve faydalarından istifade de farklı farklı olmaktadır. İnsanın psikolojik motifleri perspektifinden İhlas Risalesi incelendiğinde, ihlasın dokuz boyutta özetlenen tesirleri ve faydalarının bütün insanları içine aldığını, bütün kişiliklere hitap ettiğini ve her fıtrata ait değişik fayda ve kuvvet sağladığını, çok derin bir ene (kişilik) psikolojisini ihtiva ettiğini görürüz.İhlasın farklı fayda ve tesirlerinin, farklı fıtratlara hitap eden boyutları aşağıda kısaca izah edilmektedir.

En mühim bir esas ihlastır şeklinde özetlenen ihlasın birinci faydası, özellikle dürüstlüğe, doğruluğa, temizliğe, mükemmelliğe, kaliteye, estetiğe daha çok önem veren bazı insan grupları için çok önemli bir ilâçtır. Mizaçlarının gereği olarak bu güzelliklere aşırı vurgu yapmaya çok yatkın bu fıtrattaki kişiler, farkında olmadan aşırı titiz ve kuralcı, dozu aşan seviyede tenkitçi ve kusur bulucu olma eğilimleri gösterebilirler. Bu motife sahip insanlar için ihlasın en büyük faydası ve kuvveti, esaslar ve kurallar içinde Allah rızasını kazanma esasını ön plâna çıkarmaktır.

En büyük bir kuvvet ihlastır şeklinde özetlenen ihlasın ikinci faydası, fıtratları gereği, herkese sevgi ve şefkatle yardım elini uzatan ama insanlara yaptıkları iyilik ve hizmetlerden bir beklenti içinde olan kişilere yönelik olması kuvvetle muhtemeldir. Bazı insanlar, hizmetlerinin ve yardımlarının sonunda, insanlardan yeterince karşılık, tasdik ve takdir görmediklerinde, insanlar tarafından kullanılma psikolojisi yaşama ihtimalleri yüksek olduğu için, ihlasın faydası bu fıtrattaki insanlar için daha önceliklidir.

En makbul bir şefaatçi ihlastır. İnsanlar içinde öyleleri vardır ki, fıtratları gereği, insanların tasdikini, takdirini ve sevgisini kazanmanın yolunun üretimden, başarıdan ve iyi bir imaj sergilemekten geçtiğine tutku seviyesinde inanırlar. İnsanlara sürekli pozitif düşünmeyi ve motivasyonu yüksek tutmayı öğütlerler. Bu motifteki insanlarda başarı, mükafat ve zirvelere ulaşma adına kendini, çevresini ihmal etme, ölçüyü kaçırma ve başarıya giden yolda her şeyi mübah görme eğilimleri daha yüksek olduğundan bu motifteki kişiler, en büyük şefaatçi, takdir ve onay makamı olarak ihlastan çok daha fazla istifade edebilirler.

En metin bir istinat noktası ihlastır. İnsanlar içinde bazı fıtratlar ise, hayattaki yaşama sevincinin ve coşkusunun, elem, hüzün, ızdırap ve acının içinde saklı olduğunu düşünür. Hayatın derin manasının gönüllerde ve zihinlerde duyulan acı, ızdırap ve hüzünle, melankolik ruh haleti ile daha iyi ortaya çıkabileceğini zanneder. Bu eğilimlerinden dolayı, kendi kabuklarına çekilme, hayata küsme, hayal dünyasında canlandırdığı karakterlerle iç konuşmalar yapma, onlara kendini kaptırma, hayatın manasızlığına, hiçliğine inanma, eksiklik ve hiçlik duygusu yaşama gibi hayatı anlamsızlaştıran birçok karadeliğe düşme riskinin bu motifteki insanlarda ortaya çıkma ihtimali daha yüksektir.Bu yüzden bu fıtrattaki kişiler için ihlasın en büyük kuvveti ve faydası, hayatta en büyük dayanak noktası olmasıdır.

En kısa hakikat yolu ihlastır. Bazı fıtratlarda akılcı veya rasyonel düşünme, objektif olma, daha baskındır. Bu yapıdaki kişiler, mutluluğu bilgide ve hayatı kavram tabanlı anlayıp çözümlemede görürler. Aksiyondan daha çok, bilgi toplama ve analizine tutkuludurlar. Fıtratı bu tür zihnî aktivitelere çok yatkın insanlar için, aklı her şey için öncelikli referans kılma, bilgi yığma ve analizde boğulma, gönül ve his dünyasını unutma veya göz ardı etme, her şeyi akla indirgeyerek, her şeyi akılla açıklamaya çalışma çok güçlü iç eğilimler ve istekler olduğundan, hayattan kopma, insanlardan uzaklaşma, kalb ve kafa dengesini koruyamama, duygularını açıkça ifade edememe riskleri daha çok söz konusudur. Bu açıdan bu motifteki kişiler için ihlası kazanmanın öncelikli faydası, ihlasın en kısa hakikat yolu olmasıdır.

En makbul manevi bir dua ihlastır. Bazı insan fıtratları da yaratılışları gereği, hadiselerin negatif taraflarını, tehlikeleri, boşlukları, olumsuzlukları çok daha kolay fark edebilir ve bunu tabii olarak yaparlar. Zihinlerinin bu konularda akıl yürütmesine engel olamazlar. Bu şekilde dünyayı algılayan ve analiz eden kişilerde; hayali düşmanlar, tehlikeler üretme, aksiyonları engelleme, hayatı felç etme, su-i zan etme, paranoya ruh halleri yaşama durumları, diğer insanlara nazaran daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu kişilerin eleştiride ve tehlikeleri haber vermede dengeyi koruyabilmeleri için, ihlasın öncelikli kuvveti ve faydası, ihlasın en makbul bir manevi dua olmasıdır.

Maksatlara ulaşmada en kerametli vesile ihlastır. Bazı kişiler ise yapıları gereği, bugünden ziyade geleceği anlamaya ve kurgulamaya, bol alternatif üretmeye, geniş düşünmeye daha çok önem verirler. İnsanın içinde bulunduğu sıkıntılı şartları yenebilmesinin ve sıradan işlerin sıkıcılığından kurtulabilmesinin ancak yeni alternatifler üretmekle mümkün olduğuna şartlanmışlardır. İçinde yaşadığı dünyanın problemlerini, acılarını ancak geleceğe giderek ve orayı plânlayıp modelleyerek çözebileceklerini düşünürler. Bu motifteki kişilerin kayma noktaları, geçmişi ve bugünü hafife almaları, geleceği aşırı önemsemeleri ve mutlaka geleceğin dünyasına hazırlanma ve iradenin hakkını verme konusunda ölçüyü kaybetmeleri, kaderi tenkid etme ihtimalleri, sebeplere vesileliğin ötesinde ciddi bir güç ve tesir atfetmeye olan yatkınlıklarıdır. Bu kişilikler için ihlasın en büyük faydası ve kuvveti, maksat ve hedeflere ulaşma vasıtaları içinde en kerametlisinin "ihlas" olmasıdır. İhlas sayesinde bu kişiler, önce Allah'a güvenip teslim olmalarına ve sonrada kendi akıllarını aktif olarak kullanmaları gerektiğine inandıklarından, bu fıtrattakiler için ihlas, maksatlara ulaşmada hem önemli bir vasıta hem de koruyucudur.

En yüksek bir haslet ihlastır. Bazı insanlar da yaratılışları gereği aksiyon odaklıdırlar. Şuuraltlarında hayatlarını güç-kontrol-iktidar üçgeninde yaşamanın şart olduğunu kendilerine söyleyen bir metaprogram vardır. Zira gücü, iktidarı ve kontrolü elde etmeden inandığı değerleri ve güzellikleri hayata taşımanın imkânsızlığına inanırlar. Bu insanların şuuraltlarında hayatın manası, gücü, iktidarı ve kontrolü elde tutanlar ile ondan pay almaya çalışanların mücadelesinden ibarettir. Bu açıdan bu motife sahip kişiler için muhtemel tehlikeler, güç ve kuvveti, doğru, iyi ve güzel olanı hayata taşımak noktasında bir araç olmaktan çıkarıp onu bir gaye haline getirmeleri, sürekli güç yığmaları ve insanlar üstünde zalimane bir iktidar sürmeye yatkınlıklarıdır. Güce karşı iştahı çok yüksek olan kişiler için ihlası kazanmanın öncelikli faydası ve kuvveti, ihlasın en büyük bir haslet, vasıf ve fazilet olmasıdır.

En safi ubudiyet ihlastır. Bazı insanlar, hayatta en önemli şeyin ihtilaf çıkarmamak, uyumlu olmak, barışın yanında yer almak, kızmamak ve ağırbaşlı bir insan olmak olduğuna derinden inanırlar. Herkesi kucaklamanın ve herkesle her ne şekilde olursa olsun bir anlaşma ve uzlaşma yolunu bulmanın gerekli olduğunu düşünürler. Dostlarına şefkatle, düşmanlarına hoşgörüyle ve mürüvvetle yaklaşmayı kendilerine düstur edinirler. Varlığa ve çevresine çok fazla önem verdiklerinden, fizikî dünyaya ve sebepler dünyasından sevdiği şeylere fazla değer verme, onlara tutkuyla bağlanma ve gizli şirke girme riski, bu motifte daha yüksektir. Bu tehlikelerden korunmak için bu motifteki insanların ihlasa çok iyi sarılmaları gerekir. Bu motif için ihlasın en büyük faydası ve kuvveti, en safi, temiz bir kulluğun (ubudiyetin) yapılması için; önemli bir temizleyici ve koruyucu olmasıdır. Bir başka deyişle ihlasın, en safi ve temiz bir kulluğun vasıtası olması, bu motifte daha iyi anlaşılmaktadır.

Bu kısa açıklamalarda görüldüğü gibi, İhlas Risalesi insanın mahiyetini ve onun zaaflarını dikkate alarak, birer imtihan vesilesi olarak fıtratına konan zaaflardan insanı korumak hedefli iş gören kognitif (bilişsel) bir psikoterapi metodudur. Her fıtrata ve kişiliğe hitap eder. Bundan dolayıdır ki; İhlas Risalesi'nin en az on beş günde bir okunması, onu kaleme alan zât tarafından tavsiye edilmiştir.

Kaynaklar
1- Abdullah Yeğin, Osmanlıca-Türkçe Yeni Lugat. Hizmet vakfı yayınları. İstanbul, (1991).
2- Bediüzzaman, Said-i Nursi, Lemalar. 21. Lema, İhlas Risalesi, İstanbul, (1990).